ความหมายของหลักสูตร

- กมล สุดประเสริฐ (2516) หลักสูตร คือ หลักสูตรมิได้หมายความแต่เพียงหนังสือหลักสูตรของกระทรวงศึกษาธิการเท่านั้น แต่ยังมีความหมายถึงกิจกรรมและประสบการณ์ทั้งหลายที่จัดให้กับเด็ก ซึ่งรวบถึงการสอนของครูต่อนักเรียนด้วย

- กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ (2521)  หลักสูตร หมายถึง  ข้อกำหนดว่าด้วยจุดหมายแนวทางวิธีการและเนื้อหาสาระในการจัดการเรียนการสอนในโรงเรียน  เพื่อให้ผู้เรียนมีความรู้  ความสามารถ  ทัศนคติและพฤติกรรมตามที่กำหนดในจุดมุ่งหมายของการศึกษา

- สวัสดิ์  ประทุมราช  และคณะ (2521) หลักสูตร คือ แผนหรือแนวทางการจัดการศึกษาทั้งในระบบและนอกระบบโรงเรียนที่ชี้แนะให้ผู้บริหารการศึกษา  ครู  อาจารย์  ตลอดจนผู้ที่เกี่ยวข้องกับการจัดการศึกษาได้จัดประสบการณ์ทั้งมวลตามที่หลักสูตรกำหนด  เพื่อให้เยาวชนหรือพลเมืองของประเทศได้พัฒนาตนเองทั้งในด้านความรู้  ทักษะ  และคุณสมบัติอันพึงประสงค์ตามความมุ่งหมายของการจัดการศึกษาของชาติ

- สุมิตร คุณากร (2523 : 2 – 3) หลักสูตร คือ แนวทางการจัดการศึกษาของชาติเพื่อพัฒนาผู้เรียนให้มีความรู้ความสามารถและคุณลักษณะตามที่สังคมประเทศชาติต้องการ ซึ่งเป็นไปตามปรัชญา ค่านิยมของคนในชาติ และนโยบายของประเทศ และหลักสูตร หมายถึง แนวทางของโรงเรียนที่จะจัดการศึกษาและบริหารการศึกษาเพื่อความเจริญงอกงามของนักเรียนทุกด้าน

- วิชัย วงษ์ใหญ่ (2525 : 3)  หลักสูตร คือ วิชาที่สอนซึ่งจะบ่งบอกความมุ่งหมาย ขอบข่ายเนื้อหา แนวทางการจัดกิจกรรมการเรียนการสอน แหล่งทรัพยากร และการประเมินผลให้กับครูผู้สอน      

- สงัด อุทรานันท์ (2532 : 12) หลักสูตร คือ เอกสารที่เขียนขึ้นอย่างเป็นทางการประกอบด้วยรายละเอียดของจุดมุ่งหมายของการเรียนการสอน รายละเอียดของเนื้อหาสาระและกิจกรรมการเรียนการสอน วิธีการวัดและประเมินผลการเรียน และเวลาที่ใช้ในการเรียน                    
 - ใจทิพย์ เชื้อรัตน์พงษ์ (2539) ได้สรุปความหมายของหลักสูตรออกเป็น 5 ประการซึ่งเรียกว่า “ SOPEA” โดยมีรายละเอียดดังนี้
               1. Curriculum as Subjects and Subject Matter   (หลักสูตรคือรายวิชาหรือเนื้อหาวิชาที่เรียน)
               2. Curriculum as Objectives  (หลักสูตรคือจุดหมายที่ผู้เรียนพึงบรรลุ)
               3. Curriculum as Plans (หลักสูตรคือแผนสำหรับจัดโอกาสการเรียนรู้ หรือประสบการณ์ที่คาดหวังแก่นักเรียน)
               4. Curriculum as Learners’ Experiences  (หลักสูตรคือประสบการณ์ทั้งปวงของผู้เรียนที่จัดโดยโรงเรียน)
               5. Curriculum as Educational Activities   (หลักสูตรคือกิจกรรมทางการศึกษาที่จัดให้กับผู้เรียน)                
- กาญจนา คุณารักษ์  (2540 : 2) หลักสูตร คือ แผนของการกำหนดชุดการเรียน แผนการออกแบบ โครงสร้างจุดหมาย การจัดเนื้อหาสาระ กิจกรรม และมวลประสบการณ์ในแต่ละโปรแกรมการศึกษา เพื่อให้ผู้เรียนมีการพัฒนาการในด้านคุณธรรม และจริยธรรม มีทัศนคติที่ดีต่อตนเอง ต่อผู้อื่น ต่อสังคม และให้มีทักษะที่จำเป็นในการดำรงชีวิตตามสภาพของสังคมขณะนั้นๆ ตามจุดหมายที่กำหนด
- ชมพันธุ์ กุญชร ณ อยุธยา (2540 : 3 – 5)  ได้ให้นิยามความหมายของหลักสูตรแบ่งออกเป็น  2  กลุ่มใหญ่ๆ  ได้ดังนี้
                1.หลักสูตร  หมายถึง  แผนประสบการณ์การเรียน  นักการศึกษาที่มีความคิดเห็นว่าประสบการณ์การเรียนนั้น  มองหลักสูตรที่เป็นเอกสารหรือโครงการของการศึกษาที่สถาบันการศึกษาไว้  วางแผนไว้  เพื่อให้ผู้เรียนได้ศึกษาตามแผนหรือโครงการที่กำหนดไว้  หลักสูตรตามความหมายนี้ หมายรวมถึง  แผนการเรียนหรือรายวิชาต่างๆ ที่กำหนดให้เรียนรวมทั้งเนื้อหาวิชาของรายวิชาต่างๆ กิจกรรมการเรียนการสอน และการประเมินผล ซึ่งได้กำหนดไว้ในแผนความคิดเห็นของนักการศึกษากลุ่มนี้ ไม่รวมถึงการนำหลักสูตรไปใช้หรือการเรียนการสอนที่ปฏิบัติจริง
                2. หลักสูตร  หมายถึง  ประสบการณ์การเรียนของผู้เรียน  ที่สถาบันการศึกษาจัดให้แก่ผู้เรียนประกอบด้วยจุดมุ่งหมาย  เนื้อหา  การจัดกิจกรรมการเรียนการสอน  การประเมินผล
- สนอง ศิริกุลวัฒนา และรุจิร์ พุทธสร (2540 : 115) หลักสูตร คือ ประสบการณ์ทุกอย่างทั้งใน และนอกห้องเรียนที่โรงเรียนตั้งใจจัดให้ผู้เรียน เพื่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมไปในทางที่พึงปรารถนาซึ่งเรียกว่าการเรียนรู้ หลักสูตรจึงหมายความรวมไปถึงกิจกรรมทุกอย่างที่โรงเรียนจัดขึ้น ไม่ว่าสถานที่หรือเวลาใดก็ตามเพื่อนักเรียน

- ธำรง บัวศรี (2542)  หลักสูตร  คือ  แผนซึ่งได้ออกแบบจัดทำขึ้นเพื่อแสดงถึงจุดหมาย  การจัดเนื้อหาสาระ กิจกรรม  และมวลประสบการณ์ในแต่ละโปรแกรมการศึกษา  เพื่อให้ผู้เรียนมีพัฒนาการในด้านต่างๆ  ตามจุดหมายที่ได้กำหนดไว้

- สงบ ลักษณะ (2542 : 29-32 ) หลักสูตร คือ มวลประสบการณ์ทั้งปวงชนที่จัดให้ผู้เรียนได้รับ เพื่อนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมไปในแนวทางที่พึงปรารถนาทั้งพฤติกรรมความรู้ ความคิด ความสามารถ ทักษะ เจตคติ และค่านิยมต่างๆ

- ชูศรี  สุวรรณโชติ (2544 : 41) หลักสูตร คือ  ประมวลประสบการณ์ทุกชนิดที่ครูสร้างสรรค์ให้กับผู้เรียน  เพื่อให้ผู้เรียนพัฒนาตนเองให้สามารถดำรงชีวิตอยู่ได้ในสังคมอย่างมีความสุขและเจริญงอกงาม

- สำลี  รักสุทธี  (2544 : 10) หลักสูตร คือ  มวลประสบการณ์หรือกิจกรรมที่จัดให้แก่ผู้เรียนทั้งในและนอกห้องเรียนอันจะส่งผลให้ผู้เรียนเกิดการเรียนรู้  เปลี่ยนแปลงพฤติกรรม  ด้านความรู้  ความคิด  เจตคติ  และการปฏิบัติในทิศทางที่พึงประสงค์
- รุจิร์  ภู่สาระ (2545) หลักสูตร คือ แผนการเรียน ประกอบด้วยเป้าหมายและจุดประสงค์เฉพาะที่จะนำเสนอและจัดการเนื้อหา  รวมถึงแบบของการเรียนการสอนตามจุดประสงค์  และท้ายที่สุดจะต้องมีการประเมินผลของการเรียน
- Caswell & Campbell (1935) หลักสูตร คือ หลักสูตรที่ประกอบด้วยประสบการณ์ทุกอย่างที่จัดให้แก่เด็กโดยอยู่ในความดูแลและการสอนของครู
-Tyler (1949: 79) หลักสูตร คือ สิ่งที่เด็กจะต้องเรียนรู้ทั้งหมด โดยมีโรงเรียนเป็นผู้วางแผนและกำกับเพื่อให้บรรลุถึงจุดหมายของการศึกษา
- Philiip H. Phinix (1958) หลักสูตร คือ รูปแบบที่จัดขึ้นสำหรับโปรแกรมการศึกษาของโรงเรียน
- Taba (1962 : 10-11) หลักสูตรคือ แผนการเรียนรู้ที่ประกอบด้วยจุดประสงค์ และจุดหมายเฉพาะการเลือกและการจัดเนื้อหา วิธีการจัดการเรียนการสอนและการประเมินผล
- Neagley and Evans (1967)  หลักสูตร คือประสบการณ์ที่โรงเรียนจัดเพื่อช่วยให้นักเรียนได้บรรลุเป้าหมายที่กำหนดไว้ตามความสามารถของนักเรียน
- Shaver&Berlak (1968)  หลักสูตร คือ กิจกรรมที่ครูจัดให้นักเรียนได้เล่นเพื่อให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้
- Foshay (1970)  หลักสูตร คือ  วิชาการและกิจกรรมพิเศษ ซึ่งได้รับความสนใจมากที่สุด ปัญหาการมีส่วนร่วมในการตัดสินปัญหาสังคม และกิจกรรมที่สัมพันธ์กับการพัฒนาตนเอง
- Johnson (1970)  หลักสูตร เกี่ยวข้องไม่เฉพาะกับสิ่งที่นักเรียนจะต้องกระทำในสถานการณ์การเรียนรู้เท่านั้น  แต่เกี่ยวข้องกับสิ่งที่เขาจะต้องเรียนรู้  (หรือสามารถทำได้)  อันเป็นผลมาจากสิ่งที่เขากระทำด้วย  หลักสูตร  ได้แก่  สิ่งที่เป็นผลตามมา  ไม่ใช่สิ่งที่เกิดขึ้น หลักสูตรเป็นเรื่องที่เกี่ยวกับความคาดหวังหรือความตั้งใจ  และถ้าจะกล่าวให้เฉพาะลงไปอีกก็คือ  มันเกี่ยวกับผลการเรียนรู้ที่ตั้งใจเอาไว้  และมุ่งหวังจะให้บรรลุโดยผ่านทางการสอน  นั่นคือ  ผ่านทางประสบการณ์ที่จัดให้ ผ่านทางสิ่งที่เกิดขึ้นและสิ่งที่ผู้เรียนจะกระทำ
- Lavatelli and others (1972 : 1-2) หลักสูตร คือ  ชุดของการเรียนและประสบการณ์สำหรับเด็ก ซึ่งโรงเรียนวางแผนไว้เพื่อให้เด็กบรรลุถึงจุดหมายของการศึกษา
- Lewis and Miel (1972: 72) หลักสูตรนอกจากจะหมายถึงเอกสารหลักสูตรแล้วยังหมายถึง กระบวนการปฏิสัมพันธ์ ระหว่างนักเรียน ครู เนื้อหาสาระ ยุทธวิธี  การสอน การกำหนดเป้าหมาย การประเมินผล ซึ่งหมายถึงสิ่งแวดล้อมทางการเรียน นั่นเอง
- Babbit (1973 : 42) หลักสูตรคือ รายการของสิ่งต่างๆ ที่เด็กและเยาวชนต้องทำ และมีประสบการณ์ด้วยวิธีการพัฒนาความสามารถในการทำ สิ่งต่าง ๆ ดังกล่าวให้ดี เพื่อสามารถดำรงชีวิตในวัยผู้ใหญ่ได้
- Good (1973 : 157) หลักสูตรคือ กลุ่มรายวิชาที่จัดไว้อย่างมีระบบ หรือลำดับวิชาที่บังคับสำหรับการจบการศึกษา หรือเพื่อรับประกาศนียบัตรในสาขาวิชาหลักๆ   
- Posner (1974) หลักสูตร คือ สิ่งที่ 1. กำหนดผลิตผล 2. กำหนดสาระไว้ก่อนการสอน  3. ระบุลักษณะที่ต้องการ
- Saylor & Alexander (1974 : 6) หลักสูตร คือ แผนสำหรับจัดโอกาสการเรียนรู้ให้แก่บุคคลกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง เพื่อบรรลุเป้าหมายหรือจุดหมายที่วางไว้ โดยมีโรงเรียนเป็นผู้รับผิดชอบ
-  Wheeler (1974 : 11)   หลักสูตร คือ ประสบการณ์ทั้งปวงของผู้เรียนที่จัดโดยโรงเรียน (Curriculum as  Learners  Experiences)
- Doll (1978)  หลักสูตร คือ เนื้อหาและกระบวนการที่เป็นทางการ และไม่เป็น  ทางการที่ทำให้ผู้เรียนได้รับความรู้และความเข้าใจ  พัฒนาทักษะต่างๆและเปลี่ยนเจตคติ ความซาบซึ้ง และความนิยมภายใต้การดูแลของโรงเรียน         
- Crow & Crow  (1980) หลักสูตร คือ ประสบการณ์ที่นักเรียนได้รับทั้งภายในและ   ภายนอกของโรงเรียนเพื่อให้นักเรียนมีการพัฒนาด้านร่างกาย  สังคม  ปัญญา  และจิตใจ 
- Hass (1980) หลักสูตร คือ มวลประสบการณ์ที่ผู้เรียนได้รับจากโปรแกรมการศึกษา ซึ่งจัดขึ้นเพื่อให้บรรลุจุดประสงค์ที่กำหนดไว้ โดยอาศัยกรอบของทฤษฎีและงานวิจัยทั้งในอดีตและปัจจุบันเป็นพื้นฐาน
- Tanner & Tanner (1980) หลักสูตร คือ  เป็นการสร้างความรู้และประสบการณ์  โดยพัฒนาขึ้นมาอย่างเป็นระบบภายใต้ความดูแลของโรงเรียน(หรือมหาวิทยาลัย) เพื่อช่วยผู้เรียนสามารถเพิ่มการควบคุมความรู้ และประสบการณ์ของเขา
- Trump and Miller (1980 : 12) หลักสูตร  คือ กิจกรรมการเรียนการสอนวิชาต่าง ๆที่เตรียมการไว้ และจัดให้แก่นักเรียนโดยโรงเรียนหรือระบบโรงเรียน
- Beauchamp (1981) ได้กล่าวถึงความหมายของหลักสูตรไว้ ว่าความหมายของหลักสูตรก็จะมีขอบเขตอยู่ 3 ขอบเขต คือ
        1.   หลักสูตรในฐานะของศาสตร์แขนงหนึ่งในสาขาวิชาศึกษาศาสตร์
        2.   หลักสูตรในฐานะของข้อกำหนดเกี่ยวกับการเรียนการสอนที่เขียนขึ้นอย่างเป็นทางการ
        3.   หลักสูตรในฐานะของระบบการทำงานที่เกี่ยวข้องกับหลักสูตร
- Beane & others (1986 : 34 - 35)  สรุปความหมายของหลักสูตรไว้โดยใช้เกณฑ์ความเป็นรูปธรรม(Concrete) ไปสู่นามธรรม  (Abstract)  และจากการยึดโรงเรียนเป็นศูนย์กลาง (School - centered) ไปสู่การยึดผู้เรียนเป็นศูนย์กลาง (Learner - centered) โดยได้อธิบายไว้  ดังนี้
         1.  หลักสูตร  คือ  ผลผลิตที่เกิดขึ้นจากกระบวนการจัดการศึกษา  (Curriculum as product)
         2.  หลักสูตร  คือ  โครงการหรือแผนการในการจัดการศึกษา  (Curriculum as program)
         3.  หลักสูตร  คือ  การเรียนรู้ที่กำหนดไว้อย่างมีความหมาย  (Curriculum as intended learning)
         4.  หลักสูตร  คือ  ประสบการณ์ของผู้เรียน  (Curriculum as experience of the learner)        
-  Oliva (1992 : 8 – 9)  ได้ให้นิยามความหมายของหลักสูตร  โดยแบ่งเป็น
        1. การให้นิยามโดยยึดจุดประสงค์  (Purpose)  หลักสูตร  จึงมีภาระหน้าที่ที่จะทำให้ผู้เรียนควรจะเป็นอย่างไร  หรือมีลักษณะอย่างไร หลักสูตรแนวคิดนี้จึงมีความหมายในลักษณะที่เป็นวิธีการ  ที่นำไปสู่ความสำเร็จตาม  จุดประสงค์หรือจุดมุ่งหมาย  เช่น  หลักสูตร  คือ  การถ่ายทอด  มรดกทางวัฒนธรรม  หลักสูตร  คือ  การพัฒนาทักษะการคิดของผู้เรียน เป็นต้น
       2. การให้นิยามโดยยึดบริบทหรือสภาพแวดล้อม  (Contexts)  นิยามหลักสูตรในลักษณะนี้  เป็นการอธิบายถึงลักษณะทั่วไปของหลักสูตร  ซึ่งแล้วแต่ว่าเนื้อหาสาระของหลักสูตรมีลักษณะเป็นอย่างไร  เช่น  หลักสูตรที่ยึดเนื้อหาวิชา  หลักสูตรที่ยึดผู้เรียนเป็นศูนย์กลางหลักสูตรเพื่อการปฏิรูปสังคม  เป็นต้น
       3. การให้นิยามโดยยึดวิธีดำเนินการหรือยุทธศาสตร์ (Strategies) เป็นการให้นิยามหลักสูตร  ในเชิงวิธีดำเนินการที่เป็นกระบวนการ  ยุทธศาสตร์หรือเทคนิควิธีการที่ใช้ในการจัดการเรียนการสอน  เช่น
หลักสูตร  คือ  กระบวนการแก้ปัญหา  หลักสูตร  คือ  การทำงานกลุ่ม  หลักสูตร  คือ  การเรียนรู้รายบุคคล  หลักสูตร  คือ  โครงการหรือแผนการจัดการเรียนการสอน  เป็นต้น
- Parkay & Hass (1993) หลักสูตร คือ ประสบการณ์ทั้งหมดที่โรงเรียนจัดให้ ผู้เรียนเพื่อใช้ในการดำรงชีวิตทั้งที่อยู่ในห้องเรียนและนอกห้องเรียน
- Sowell (1996 : 5)  หลักสูตร คือ การสอนอะไรให้กับผู้เรียน  ซึ่งมีความหมายที่กว้างขวาง  ที่รวมทั้งข้อมูลข่าวสาร ทักษะ และ ทัศนคติ  ทั้งที่ได้กำหนดไว้และไม่ได้กำหนดไว้ให้แก่ผู้เรียนในสถานศึกษา

สรุปความหมายของหลักสูตร

  หลักสูตร คือ ข้อกำหนดที่แสดงถึงจุดหมาย แนวทาง เนื้อหาสาระ และมวลประสบการณ์การเรียนรู้เพื่อให้ผู้เรียนมีความรู้ ความสามารถ และคุณลักษะอันพึงประสงค์ตามที่จุดหมายกำหนด

 เอกสารอ้างอิง           

กรมวิชาการ  กระทรวงศึกษาธิการ (2521). หลักสูตรใหม่. กรุงเทพฯ: กรมศาสนา.
ใจทิพย์ เชื้อรัตน์พงษ์. (2539). การพัฒนาหลักสูตร:หลักการและปฏิบัติ. กรุงเทพฯ: อลีนเพรส.
ธวัชชัย ชัยจิรฉายากุล.(2529). การพัฒนาหลักสูตรจากแนวคิดสู่การปฏิบัติ. กรุงเทพฯ: อักษรบัณฑิต.
ธำรง บัวศรี. (2542). ทฤษฎีหลักสูตร การออกแบบและการพัฒนา. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: บริษัทธนธัชการพิมพ์.
รุจิร์ ภู่สาระ. (2545). การพัฒนาหลักสูตร: ตามแนวปฏิรูปการศึกษา. กรุงเทพฯ: บุ๊ค พอยท์.
วิชัย ดิสสระ. (2535). การพัฒนาหลักสูตรและการสอน. กรุงเทพฯ: สุวีริยาสาส์น.
วิชัย วงษ์ใหญ่. (2525). พัฒนาหลักสูตรและการสอนมิติใหม่. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ: ธเนศวรการพิมพ์.
สงบ ลักษณะ. (2542, พฤษภาคม-2543, มีนาคม). ปฏิรูปหลักสูตรที่สอดคล้องกับร่างพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ. วารสารกองการศึกษาเพื่อคนพิการ. 1(ฉบับปฐมฤกษ์): 29-32.
สงัด  อุทรานันท์. (2532). พื้นฐานและหลักการพัฒนาหลักสูตร. กรุงเทพฯ: มิตรสยาม.
สวัสดิ์ ประทุมราช และคณะ. (2521). การศึกษาความสอดคล้องระหว่างหลักสูตรประถมศึกษา. กรุงเทพฯ: (มปท)
สุมิตร คุณานุกร. (2523). หลักสูตรและการสอน. กรุงเทพฯ: ชวนพิมพ์.    
http://www.dese.state.mu.us/divinstr/curriculum/
http://www.dpi.state.wi.us/dpi/dlsis/currinst.html
http://www.edu.cmu.ac.th/~soontaree/Pdf/meaning700.pdf
http://www.fim.edu/doe/curric/
http://www.gotoknow.org/blog/boonklansoon/30843
http://www.krusmart.com/work/curri1.pdf
http://www.K12.dc.us/DCPS/curriculum/curriculum_frame.html